Šta je ekofeminizam? i zašto je važan u regionu
Jednom sam ekofeminizam definisala kao borbu za ljudska prava. Ako pažljivo pogledamo velike ekološke borbe u našem regionu od blokiranja mini hidrocentrala u Kruščici, preko otpora eksploataciji litijuma, do borbi za čist vazduh u Tuzli, primetićemo jednu važnu stvar. Često su upravo žene na čelu tih pokreta. To nije slučajnost. To je ekofeminizam, a on postaje sve relevantnije u Srbiji i širem regionu jugoistočne Evrope.
Ekofeminizam nije samo akademski termin iz feminističkih studija. To je pokret koji povezuje borbu za životnu sredinu sa borbom za rodnu pravdu. Ova ideja kaže nešto što mnogi trenutno ne čuju: dominacija nad prirodom i dominacija nad ženama imaju iste korene. Oba sistema počivaju na logici dominacije, iskorišćavanja i kontrole.
Definicija ekofeminizma i njegovi principi
Zbornik objavljen u izdanju Durieuxa sa naslovom Ekofeminizam između zelenih i ženskih studija definiše ovu oblast kroz interdisciplinarni pristup. Kako ističu urednici Goran Đurđević i Suzana Marjanić, zbornik sadrži četrdeset tekstova iz područja humanističkih i društvenih nauka kao što su antropologija, novinarstvo, političke nauke, sociologija, teorija književnosti i nauka o odgoju. Autori dolaze iz Hrvatske, Australije, Bosne i Hercegovine, Makedonije, Sjedinjenih Američkih država, Slovenije i Srbije.
Cilj zbiornika je aktualizacija ekofeminizma i poticanje kritičkog promišljanja o ekofeminizmu u dugom trajanju na području Hrvatske i jugoistočne Evrope. Takođe se ističe vrednost interdisciplinarnog pristupa koji prožima globalne i lokalne pristupe dok ostaje otvoren mladim autorima.
Prema recenziji koju je napisala Ana Stojanović, doktorandica iz UCLA, zbornik upućuje na potrebu za postkolonijalnim ekofeminističkim teorijama koje nude razumevanje vitalne uloge žena kada je u pitanju rešavanje gorućeg globalnog pitanja degradacije životne sredine, kao i klasnih, rasnih, rodnih, vrsnih i drugih diskriminatornih praksi.
Ekofeminizam u praksi: Bosna i Hercegovina
U Bosni i Hercegovini, ekofeminizam je prestao biti samo teorija zahvaljujući platformi EKOFEM BiH. Prema tekstima sa sajta UniGerc, platforma je uspostavljena 2022. godine nakon dvogodišnjih razgovora i druženja koja su vođena tokom pandemije.
Šta EKOFEM BiH zapravo radi? Njihovi principi su jasno formulisani. Platforma dokida patrijarhalne i etno kapitalističke odnose moći, rada i vlasništva u kojima se iscrpljuju i otuđuju prirodni i društveni resursi. To posebno pogađa žene i sve potčinjene društvene grupe. Važna ideja koju ova platforma promovira je prepoznavanje veze između različitih oblika nasilja.
Prema njihovim dokumentima, nasilna krađa prirodnih resursa ima istu logiku kao i patrijarhalno nasilje u ratu i nakon rata. Politika društvene brige mora da zameni komadanje i svođenje ljudi i prirode na nivo robe. Svi oblici nasilja i nejednakosti deluju po istim principima i trebali bi biti okinuti. Stalno nasilje ranjava i osiromašuje nas i društvo u kojem živimo.
Gde su žene do sada, bez formalne platforme, vršile otpor? Kao što navodi analiza sa UniGerc-a, žene su bile na čelu otpora ekstraktivizmu u Kruščici, Vareši i Konjici, Mostaru, Vlasenici i Tuzli. To su grupe koje boru protiv devastirajućih praksi izgradnje mini hidrocentrala, zelenog rudarenja, nezakonitog odlaganja toksičnog otpada, spalionica otpada i zagađenog vazduha.
Hrvatska: Izlazak iz anonimnosti kroz akademske institucije
U Hrvatskoj, ekofeminizam je dugo vremena bio marginalizovan. Razlog za to je što se u društvu marginaliziralo gotovo sve što nije imalo konkretan lokalno politički predznak. Period nakon rata bio je posebno neprilagođen za promišljanje o ekofeminizmu jer se društvo okrenulo uzdizanju tradicionalno patrijarhalnih vrednosti.
Međutim, stvari se polako menjaju. Tim Press piše o održanom događaju iz 2007. godine u Hrvatskom novinarskom domu kada je diskutovano o ženskome doprinosu očuvanju i zaštiti čovekove okoline. Predstavljena je knjiga Mitski aspekti ekofeminizma koju je napisala Mirela Holy. O tome su govorili prof. dr. Ivo Josipović, prof. dr. Ivo Banac, Karmen Ratković i dr. sc. Suzana Marjanić.
Zbornik Ekofeminizam između zelenih i ženskih studija predstavlja značajnu akademsku promenu. Prema oceni Ane Stojanović, doktorandice iz UCLA, veliki doprinos knjige ogleda se u opsežnim diskusijama o ekofeminizmu i njenom potencijalu za podsticaj novih istraživanja u jugoistočnoj Evropi. Stojanović smatra da bi ova knjiga mogla postati jedan od budućih vodećih udžbenika u regionu.
Crna Gora: Feminizam bez organizovane scene
Situacija u Crnoj Gori je složenija od onih koje vidimo u susednim zemljama. Prema članku sa portala Vox Feminae, postoji značajna razlika između postojanja feminizma kao ideje i postojanja organizovanog feminističkog pokreta ili scene.
Filozofkinja i aktivistkinja Paula Petričević kazala je da feminizma u Crnoj Gori ima, ali ne i feminističkog pokreta ili scene. Detaljnije, Petričević objašnjava da ne postoji kritična masa feminističkih aktivistkinja ili teoretičarki koje kontinuirano deluju proizvodeći akcije i tekstove koji utiču na društvenu zbilju i oblikuju je na određeni način.
Petričević dodaje da ima ženskih i feminističkih aktivistkinja i inicijativa koje imaju feministički karakter. Takođe postoje teoretičari koji se oslanjaju na feministički pristup i radi sa ovim pojmovnim aparatom. Međutim, oni ne čine pokret, nisu prepoznati i priznati kao relevantna pozicija u naučnom, političkom i opštem javnom diskursu i prostoru u Crnoj Gori.
Direktorka Centra za ženska prava Maja Raičević dodatno objašnjava problem. U Crnoj Gori se feministkinje i dalje doživljavaju kao mrziteljke muškaraca, a feminizam kao borba za nadmoć između polova. Raičević primećuje da ako zaustavite bilo koju devojku na ulici i pitate je želi li da ima isto svako pravo kao muškarci, ona će reći da želi. Međutim, ako je pitajte da li podržava feminizam, mnoge će odgovoriti negativno upravo iz straha da joj se ne udari ta etiketa feministkinje.
Nedostatak organizovanog feminističkog pokreta značajno otežava razvoj ekofeminizma jer ekofeminizam zahteva priznavanja veze između različitih oblika nejednakosti.
Eksploatacija: Kapitalizam i patrijarhat kao jedan problem
Ono što čini ekofeminizam jedinstvenim je prepoznavanje da kapitalizam i patrijarhat deluju po istoj logici logici eksploatacije i dominacije. Ova dva sistema nisu odvojena Already već su fundamentalno međusobno povezani.
U svom tekstu sa UniGerc-a, analiza ističe da je kapitalizam društveni poredak koji ima u potpunosti antidruštavnu logiku jer omogućava da profitno orijentirana ekonomija traga lovi i gluta kao svoj glavni plijen. To obuhvata bogatstvo koje crpimo iz prirode i podređenog stanovništva, brojne oblike rada brige kojeg stalno potcenjujemo ako ga uopšte i primećujemo, javna dobra i javne vlasti koja su potrebna kapitalu.
Tekst navodi konkretnu situaciju u Bosni i Hercegovini. Efekti ekstraktivizma i novog talasa akumulacije kapitala i privatizacije preostalih resursa uglavnom vezanih za energetsku politiku i zelenu tranziciju sve više se osećaju. Istovremeno, nacionalizam autoritarizam ksenofobija rasizam i homofobija eksponencijalno rastu.
Kako EKOFEM BiH praktikuje ekofeministički principi
Evo kako EKOFEM BiH vidi etiku ekofeminizma. Njihovi principi počivaju na četiri temelja. Prvo, nasilna krađa prirodnih resursa ima istu logiku kao i patrijarhalno nasilje. Drugo, politika društvene brige mora da zameni komadanje i svođenje ljudi i prirode na nivo robe. Treće, svi oblici nasilja i nejednakosti deluju po istim principima i trebali bi biti okinuti. Četvrto, stalno nasilje ranjava i osiromašuje nas i društvo u kojem živimo.
Teorijski pristup je oduziman bitan. Kako se kaže u dokumentima EKOFEM BiH, ekofeministička etika u čijem je centru politika društvene brige odnosno reproduktivni rad brige i opskrbe potrebne za život, zasnovana je na uvidima i stajalištima recentnih promišljanja unutar dekolonijalnog socijalističkog i marksističkog feminizma.
Ekofeministička etika nije samo pitanje političke teorije. Prema Jasmini Husanović, etika brige se zapravo bavi našim činima brige svakodnevno. To je bilo evidentno u svim dosadašnjim saradnjama i druženjima u sklopu EKOFEM BiH. Prvi korak je uvek prepoznati slaviti i njegovati oblike brige u koje smo već bili uključeni. Drugi korak je organiziranje na većoj skali kroz horizontalno udruživanje unutar Bosne i Hercegovine, kao i regionalno i internacionalno.
Mlađe generacije kao nada za promenu
Razloga ima nekoliko zbog kojih se stvari menjaju sada. Prvo, klimatska kriza je stvarna i ne čeka. Drugo, žene u regionu već pokazuju da su promene moguće. Treće, nove generacije imaju drugačiji pristup ovim temama.
Direktorka Centra za ženska prava Raičević piše da zapažа da ima dosta ljudi koji su jako osviješteni po brojnim pitanjima i koji imaju pozitivne stavove o ljudskim pravima uopšte. Međutim, kada se dotknu muško ženskih odnosa ili bilo čega što ima veze sa rodnom ravnopravnošću iz tih ljudi počne da isijava animozitet jed prosto ljutnja.
Takođe napominje da se kod mlađih generacija koje su bile u prilici da prođe neke neformalne edukacije na ovu temu primećuje emancipovaniji stav. Ovo nas opet vraća na važnost obrazovanja. U Crnoj Gori posebno nedostaju studijski programi o rodnoj ravnopravnosti niti rodnih studija kao poseban studijski program kao što je to slučaj svuda u regionu.
Ekofeminizam kao kompas za budućnost
Ekofeminizam nije samo moda ili akademski trend. To je ozbiljan pokušaj razumevanja kako su različiti oblici dominacije nad prirodom nad ženama i nad manjinama međusobno povezani i kako se pojačavaju jedni druge.
U Bosni i Hercegovini platforme kao EKOFEM BiH pokazuju da je moguće graditi pokrete zasnove na principima ekologije feminizma i dekolonijacije. U Hrvatskoj akademske institucije počinju da prepoznaju važnost ekofeminizma kroz zbornik i akademske rasprave. U Crnoj Gori i Srbiji žene nastavljaju da vode borbe na terenu čak i bez oformljene scene ili institucionalnog priznanja.
Kao što piše Jasmina Husanović u analizi za UniGerc, etika brige nije pitanje politčke teorije već se zapravo bavi našim činima brige svakodnevno. Ekofeminizam nam nudi kompas za drugačiju budućnost jednu u kojoj će životna sredina biti zaštićena jer će biti zaštićene i žene i manjine i svi oni čija prava su do sada bila marginalizovana. To je budućnost koja je moguća ali samo ako započnemo sada.
