Žensko pismo u Bunjevačkoj književnosti

Protekle dve decenije su obeležene raspravama feminističkih diskursa koji se odnose na tradicionalno „muško“ i žensko pismo. Samim tim što se žena pojavljuje u ulozi autorke književnog dela ne znači da piše ženskim pismom. Elaine Showalter u tekstu pod nazivom „Feministička kritika u divljini“ (1985), definiše žensko pismo kroz četiri modela: biološki, lingvistički, psihoanalitički i kulturološki model. U radu ću razmotriti koliko su ovi modeli ženskog pisma prisutni u delima Mare Đorđević Malagurski i Marice Vujković.

Kao prvo, polazeći od biološke različitosti između muškarca i žene, pojedine feminističke teoretičarke su smatrale da je to osnovna razlika između tradicionalnog muškog pisanja i ženskog pisma. Ova biološka različitost je osnovna po stavovima francuske teoretičarke Elen Siksu, koja žensko pismo označuje kao upotrebu jezika kroz telo, odnosno žensku seksualnost.Mara Đorđević na prvi pogled u Viti Đaninoj ne daje značaj na seksualnosti glavne junakinje koja je prikazana kao prerađena žena sa sela, odana i zaljubljena u svoga izabranika. Međutim, u delu kada Viti dolazi Đana sa svojom ljubavnicom i govori joj čega je ostao željan, možemo primetiti kako se telo Đorđevićke kroz telo Vite probija kroz svako poglavlje pripovetke.

„Vito,hej Vito!…Evo, doveo sam ti, da vidiš šta ja volim!..Vidiš li ovo,ove kose,ova usta,ovu jedrinu?…To je, Vito, čega sam ostao željan pored tebe!…“

A onda, kao da malo dođe k sebi i kao da se nečega priseti, povika mi: „Al,kad to nisi imala, da si mi barem lanaca ili novaca donela, pa da kupim što mi srce želi!…Vina, Vito, vina daj!…Iđi, kupi, tušta vina donesi, da sve zaboravim“.¹

Ovo je primer kako je autorka stavila akcenat na snagu biološke podređenosti. Autorka je kroz tragičnu sudbinu Vite opisala bunjevačke običaje od rođenja deteta, pripremanja miraza, udaje ili u u ovom slučaju uskočkinje,šta se očekuje od žene vojnika, kako ona treba da se ponaša, nošnju, jela i patrijarhalne odnose koji su u to vreme vladali.

U pripovetki „Vita Đanina“ na specifičan način Đorđević Malagurski opisuje težak život žena na selu, kroz lik Vite Đanine.

“Jedanput sam radila kod snaš-Ane Sudareve,I kad sam uveče pridavala novce babi,oni se osite da sam malo novca sakrila I za Miška,pa skoče,lupe šakom o astal I počnu strašno vikati: “Tornjaj mi se iz kuće,ti smlato ženska! Valjda imam niku hasnu od tebe?!Došla si gola I bosa,pa bi da te ja ranim!Kupi bućur,pa iđi kud znaš…”²

Ako analiziramo lingvistički model ženskog pisma u delu Vita Đanina možemo da primetimo da su rečenice različiti od uobičajnog tradicionalnog pisanja. Prvo, reči nemaju ustaljeni red, znakovi interpukcije su drugačije raspoređeni. Dok se čita pripovetka stiče se utisak korišćenja jednog lepršavog jezika i neobaveznog. Mara Đorđević je svoje pripovetke pisala na bunjevačkom jeziku³ sa čvrstim kompozicijama, što je po mišljenju Julije Kristeve odlika ženskog pisma. Vita Đanina je napisana kao pripovetka koja prednost daje trenucima u okviru kojih su opisani običaji Bunjevaca, kao i život na salašu. Autorka u pripovetki kroz izuzetno naglašenu naraciju predstavlja težak položaj žene na selu, koja nije svesna svoje seksualnosti i bez pogovora se povinuje volji svekra i supruga.

Ako analiziramo kulturološki model, možemo u Viti Đaninoj da analiziramo odnos muške i ženske kulture.

Subotičanke prvi put glasale na Dan Velike narodne skupštine 1918.godine

Kroz istoriju žene su se borile za svoja prava, ali patrijarhalni sistem ih je činio nevidiljivim, a naročito na početku 19. veka, kada je u pisana pripovetka Vita Đanina. U pripovetki je jasno prikazan položaj žena na sela u to vreme, mada od tada do danas nije se mnogo pomaklo sa „mrtve tačke“⁴, jer žene nisu imale pravo na mišljenje, svi zaradu su davale suprugu ili svekru, obrazovanje ili bilo koji društveni angažman. Bile su predodređene za obavljanje kućnih poslova i vođenje brige o porodici. Trpele su nasilje. Muškarci su bili ti koji su vodili državu, bavili se javnim poslom, zarađivali…Zbog svega toga žene su se osećale podređene u odnosu na muškarce i možemo da ih posmatramo kao Drugo, odnosno kao kolonizovane narode sa istoka. U ovom kontekstu Vita je bila po dva osnova diskriminisana, kao žena i pripadnica bunjevačkog naroda, jer u to vreme je bilo zabranjeno govoriti racki, odnosno srpski. Zbog toga, su se žene kroz istoriju za svoja prava borile pisanjem, a Mara Đorđević Malagurski kroz svoje pripovetke borila se i za očuvanje svoga naroda, koji je kroz istoriju nekoliko puta bio asimilovan⁵. Iako, pripovetka Vita Đanina ne prikazuje socijalni status, nego porodični, u ovo delo Đorđevićka je ugradila čitav život jedne paorske žene.

Verujem da književnica nije smatrala da piše ženskim pismom, nego se na svoj način borila za prava žena i ravnopravnost, kroz zanimljive likove i sudbine glavnih junakinja i junaka. Dela su realistična sa specifičnim jezikom,bunjevačkim. Međutim, danas kada se govorimo o tome da tekst treba da se dekonstruiše pripovetke Mare Đorđević, svakako pripadaju ženskom pismu, jer u sebi sadrže određene praznine u tekstu, koje se svakako kreću ka socijalnim temama, koje se opet mogu tumačiti na drugačiji način. Pripovetka o Gurga Palocija polako odmotava klupko priče sa ustaljenim sledom događaja, koji je karakterističan za tradicionalnu književnost, i onda samo odjednom, autorka okreće priču u drugom pravcu, je po mnogim feminističkim teoretičarkama odlika ženskog pisma.

„Termini „žensko pismo“ i „ženski pisac“, po analogiji, trebalo bi da označavaju, prvi ono što se piše za žene, a drugi pisca koji piše za žene. Ipak, ovakva ograničenja nijesu prihvatljiva. Sa aspekta teorije književnosti, zna se šta znači žensko pismo, ali u svakodnevnoj upotrebi ta sintagma je doživjela različite vrste interpretacija. Često se njena upotreba svodi na najtrivijalnije i uglavnom pogrešno značenje. Žensko pismo se vezuje za specifičnu strategiju pisanja, to je sintagma koja se vezuje za teorijski nivo promišljanja svijeta pisma, pa tako i svijeta književnosti kao specijalnog žanra svijeta pisma. Dakle, floskula žensko pismo nema nikakve veze sa polnom pripadnošću pisca/spisateljice, već se vezuje za određenu strategiju ili metodologiju pisanja, kao i iščitavanja teksta.

Iako se u navedenom vremenskom periodu ne može govori o sistemskom i samosvesnom ženskom pismu, postoje dela koja su imala ženske likove koji se nisu uklapali u tadašnje šablone viđenja žena u književnosti, kao i dela koja pokazuju napredne stavove o položaju žena u društvu.Mara Đorđević Malagurski je bila književnica koja je imala aktivan društveni život, bila je primer moderne žene za ono vreme, što se može videti i prema konstruisanju likova u njenim delima.

U želji da očuva bunjevački rod, opisujući običaje, život na salašu, kulturu kroz tragične sudbine svoji likova, a naročito ženskih ona se približila socijalnim temama koje su tada, ali i danas bitne u našem društvu, poput položaja žena na sela.

Mara Đorđević Malagurski nije poznata i prepoznata kao autorka-ženskog pisma. Razlog može biti istorijsko-politički položaj Bunjevaca. Iako, su im književne kritike bile naklonjene , dela mnogih bunjevačkih autora su ostala samo u književnoj periodici.Mara Đorđević Malagurski, kao ni Marica Vujković nisu uspele napraviti velike pomake po pitanju ženskog pisma, ali su svakako postavile temelje kojima su druge književnice mogle krenuti. Na žalost, zbog turbulentno istorijske situacije u državama u kojima su živele Bunjevačka književnost je ostala neistražena, kao i njihova umetnost.

deo rada za Analiza umetničkog, medijskog i arhitektonskog dela, FMK Singidunum, Studije savremenih transdisciplinarnih umetnosti i medija (DTUM)