Bunjevke kroz istoriju književnosti i umetnosti
0
0
Bunjevke su kroz istoriju vodile su dvostruku borbu za ostvarivanje osnovnih ljudskih prava, kao prava na rad i maternji jezik. Žensko pitanje 19.veka nije stvorilo razlike među polovima, nego otvorilo problem rodne hijerarhije. Veliko i značajno razdoblje je od Drugog svetskog rata do 1950. godine, kada je došlo do istorijskog preokreta i velikih akcija opismenjavanja žena na selu. Ova se etapa okončava ukidanjem jedine političke ženske organizacije – Antifašističkog fronta žena Jugoslavije. Poseban vid diskriminacije žena u Srbiji predstavljalo je uskraćivanje osnovnog građanskog i političkog prava – biračkog prava. Mada je ustavom bilo zagarantovano biračko pravo svakom državljaninu sa navršenom 21 godinom Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije, konstatovano je da će ovo biti rešeno Zakonom o ženskom pravu glasa, što se dogodilo tek 1945. godine.
U našem društvu još uvek su dominantni stereotipi i predrasude o ulozi žena i muškaraca u društvu, što je posledica patrijahalnog vaspitanja koje i dalje ima veliki uticaj na području Balkana.
Koliko god da su se žene borile kroz istoriju da ostvare svoja prava, među kojima je osnovno pravo na rad, obrazovanje i zdravstvenu zaštitu, pripadnice manjiskog naroda su bile u još lošijoj poziciji. Diskriminisane su bile po dva osnova, kao žene i pripadnice manjina.
U posebno lošem položaju su bile Bunjevke, jer pojedini istoričari ne priznaju postojanje Bunjevaca kao posebnog naroda i nazivaju ih bačkim Hrvatima ili Bunjevcima-Hrvatima.Bunjevci i Bunjevke nemaju drugu državu do Srbije, poput drugih nacionalnih zajednica, te su i u ovom položaju podređeni u odnosu na druge manjinske zajednice.
Bez obzira na to, Bunjevke su na severu Srbije ostavile trag svojim delovanjem posebno na polju umetnosti i humanitarnog rada. Prva akademska slikarka u Subotici bila je Jelena Čović, akademska vajarka Ana Bešlić, a žena delagat koja je učestvovala 25.novembra 1918.godine u stvaranju Kraljevine SHS, Mara Đorđević Malagurski.
Milena Dragičević Šešić je u svom radu “Mizoginija u obrascima masovne kulture” postavila tezu da je mizoginija sastavni deo kulture Balkana. Dragičević Šešić dalje objašnjava da se društveni stereotipi odnose uglavnom na nacionalnu pripadnost, pa i na ostale manjinske grupe.
Danas, kada se govori o Bunjevkama uglavnom se misli na žene sa sela, a ne modernim ženama koje su obrazovane i bave se politikom, kulturom ili novinarstvom. Ovi stavovi kao što i Milena Dragičević Šešević elaborila u svome radu potiču od masovnih medija koji na određeni način vide pripadnike i pripadnice manjinskih zajednica i tako ih stereotipno prikazu.
Književnice i umetnice kod Bunjevaca
Iako im nije priznato, Bunjevci su dali veliki doprinos na razvoju umetnosti u Subotici, ali i prostorima bivše Jugoslavije. Od književnica izdvajam Maru Đorđević Malagurski, Maricu Vujković i Katu Prćić, a od savremenica Gabrijelu Diklić, Anu Popov i Alisu Prčić. Književnice su uglavnom pisale o običajima i životu Bunjevaca, salašima i radu na selu. Slikarke Jelena Čović, Magda Mamužić, Angelina Mačković, kao i vajarka Ana Bešlić mogu se smatrati prvim pravim umetnicama kod Bunjevaca. Sa ovim se ne bi složili oni teoretičari i istoričari koji ne priznaju postojanje Bunjevaca kao posebnog naroda nego ih smatraju delom hrvatskog korpusa. Sama činjenica da se Jelena Čović na svojoj prvoj slici potpisala kao Bunjevac govori o njenom opredeljenju. Tada je umetnost, pripadala muškarcima, a ne ženama. Iz feminističkog diskursa Jelena Čović i Ana Bešlić posebno su interesantne kao umetnice, jer ne samo da su za sobom ostavile legat velike umetničke i kulturne vrednosti, nego su i kao predstavnice manjinskog naroda pomerale “granice”. Živele su „neobičnim životom“ za ono vreme, jer nisu odustajale od svojih ideja i snova, a nisu se priklonile ni Beogradu, Zagrebu ili Budimpešti, centrima koji su onda, ali i danas imali veliki uticaj na Suboticu.
Slična njima bila je i književnica Mara Đorđević Malagurski (1894-1971) čija dela nakon Drugog svetskog rata nisu ponovno štampana, najverovatnije zbog političkih ubeđenja. Književnica, etnografkinja, istaknuta kulturna radnica u prvim decenijama dvadesetog veka pripadala je malobrojnim, energičnim ženama koje vode aktivan život.Nije imala dece i u period između dva rata je bila veoma aktivna, ali se nakon Drugog svetskog rata povlači iz iz javnog života. Razlog je verovatno dekret koji je donet 1945.godine kada su svi Bunjevci i Šokci asimilovani u Hrvate.
Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 1918.godine bila je jedna od pet žena delegata i jedna od članova bunjevačke delegacije koja se izjasnila za prisjedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji. Svoje radove je počela da objavljuje u listu Neven 1912.godine.Mara je tada imala 18 godina i pisala pod pseudonimom Nevenka. Njezina prva knjiga Vita Đanina i druge pripovetke iz bunjevačkog života, objavljena je 1933. godine. Iste je godine dobila i nagradu za najbolje delo od Srpske akademije nauka i umetnosti.
Njena književna i etnografska dela su bila posvećena bunjevačkim običajima i nošnjama. Međutim, legat bunjevačkom narodu, ali svima drugima koji vole književnost nisu samo pripovetke koje je pisala, nego i dela. Zahvaljući Mari Đorđević na kraljevom dvoru se nosila bunjevačka nošnja, tačnije kraljica Marija Karađorđević je dobila na poklon starodnevni bunjevački kostim i obukla ga je na Velikoj sveslovenskoj zabavi Kola srpskih sestara priređene koja je bila priređena u Beogradu godine 1934.godine.Dela Mare Đorđević posle Drugog svetskog rata rata nisu doživela ponovna štampanja, ali je Bunjevačka matica iz Subotice 2012.godine štampala Vitu Đaninu i druge pripovetke iz bunjevačkog života.
Druga žena pisac kod Bunjevaca Marica Vujković (1900-1964) pisala je uglavnom o društvenim temama, sa akcentom na odnosima u porodici. Pišući o životu u bunjevačkim porodicama, bračnim odnosima i psihologiji žena, možemo reći da je bunjevačka književnost sa tog aspekta ženskog pisma bila veoma napredna, jer se tada Vujkovićeva bavila temama koje su i dana interesantne. Prvu knjigu, zbirku novela Tereza se nije obratila, objavila je 1931. godine, a drugi roman Valjda je moralo bit… izašao je 1935. godine.
Veliki doprinos bunjevačkoj književnosti, dala je Kata Prćić – Tetkuš rođena za vreme ugarske vladavine,a umrla u FNRJ. Reč je o književnici čiji rad nije dovoljno istražen. Ono što se sa sigurnošću može tvrditi je da je bila Bunjevka jugoslovenski orijentisana, koja je zagovarala ilirstvo kod Bunjevaca. Pisala je pripovetke i priče pod pseudonimom Bunjevac.
Najpoznatija bunjevačka slikarka, koja je bila prva akademska slikarka u Subotici Jelena Čović (1879-1951) nije dovoljno istražena sa kulturnog stanovišta. Razlog je verovatno taj, što nakon 1945.godine bilo zabranjeno izjašnjavati se kao Bunjevac i u većini tekstova i knjiga koje se odnose na istoriju umetnosti u periodu od Drugog svetskog rada, Bunjevci su predstavljeni kao Hrvati.
Jelena Čović se je bila hrabra žena, koja je imala san da postane slikarka i sve je učinila da ga ostvari. Ona je primer žene koja je bila spremna da se otisne u tuđinu, kako bi učila slikarstvo, bez obzira na predrasude koje su tada, ali i danas, vladaju u društvu o ženama. Želja da postane umetnica bila je jača od svih predrasuda na koje je nailazila i prepreka. Ostala je neshvaćena žena, verovat zato što je bila ispred svoga vremena.
Prvi svetski rat preživela je u Subotici, a na pragu Drugog svetskog rata oduzela joj se desna ruka. Naslikala je preko 2000 dela.Istoričarka umetnosti Olga Kovačev Ninkov izučavala je životni put Jelene Čović o njenom životu i radu pisala je u listu “Subotičke novine”, Feljton pod nazivom Život i delo prve subotičke slikarke Jelene Čović (1879-1951).
Svakako, najpoznatija Bunjevka, koja je dala i najveći doprinos na polju bunjevačke umetnosti bila je Ana Bešlić (1912-2008), koja je bila i prva akademska vajarka u Subotici. Bila je ponosna Bunjevka jugoslovenski orijentisana.Izrađivala je spomenike,kao i skulpture u složenim prirodnim i arhitektonskim prostorima. Svojom izložbom priređenom sa Đorđom Božanom otvara gradsku izložbenu salu u Subotici 1954.godine.Jedna od osnivača vajarske grupe “Prostor 8” 1957.godine.Izlaže na brojnim izložbama sklulpture.
Godine 1983. poklanja legato d 20 svojih dela Gradskom muzeju u Subotici. Uručena joj je nagrada dr Ferenc Bodgvogvari i Pro urbe 1997.godine i tada je održana njena poslednja izložba Belo, volim te belo.
Moderne ili žene sa sela?
Poznata feministička teoretičarka i istoričarka umetnosti, Grizelda Polok (Griselda Pollok) tvrdi da je umetnost dugo bila muški posao i da tek 60-tih godina prošlog veka dolazi do konstituisanja statusa umetnica. Polokova dalje objašnjava da je uloga žena umetnica bila dominantna krajem XX početkom XXI veka. Umetnice u ranijem periodu nisu bile vidljive i zbog toga je neophodno da se ponovo podvrgnu tumačenju sa rodnog i kulturnog aspekta. Među, ovim umetnicama spade i Jelena Čović koja je uspostavila “likovnu kulturu” u Subotici. Feministička umetnost nastaje pojavom i razvojem feminističkih pokreta. Danas, kada se baci pogled u nazad može se zaključiti da su Mara, Jelena, Kata i Ana bile feministkinje, a da toga nisu bile ni svesne.
Danas, kada posmatramo bunjevačku književnost možemo da ocenimo da se nije mnogo promenila u odnosu na vreme kada su romane i pripovetke pisale Mara Đorđević, Marica Vujković i Kata Prčić. Savremenice, Gabrijela Diklić, Ana Popov i Alisa Prčić nastavile su tradiciju svojih predhodnica i kroz razne priče, romane, novele i pesme uglavnom pišu o životu na salašu i običajima. Kada govorimo o savremenoj bunjevačkoj književnosti, mogu da ocenim da je ona okrenuta ka prošlosti, a književnice pišu maternjim-bunjevačkim jezikom.
Kada danas govorimo o poznatim Bunjevkama onda je uglavnom reč ženama koje rade na očuvanju bunjevačkog govora. Veliki doprinos na razvoju bunjevačke kulture od 1992.godine, kada su Bunjevci ponovo mogli da se izjasne kao poseban narod, manjinska zajednica, dale su Nevenka Bašić Palković, SuzanaKujundžić Ostojić i Kata Kuntić. U protekle 24 godine one su intezivno radile na očuvanju bunjevačkog govora, kulture, informisanja i obrazovanja. Danas je malo Bunjevki poput Vere Korponaić koja je bila urednica RTV-a i to u srpskoj redakciji. Raspadom Jugoslavije, manjinske zajednice su vidljive samo u medijima koji izveštavaju na njihovom jeziku, a malo su vidljivi u nacionalnim medijima. Priče o Bunjevkama ili Mađaricama mogu da se vide samo ukoliko je reč o međunacionalnim incidentima između manjina i većina ili o običajima za verske praznike. Bunjevke se predstavljaju uglavnom u nošnjama, kao žene sa sela, a ne kao moderne i obrazovane žene.
I dalje se vodi borba, za očuvanje bunjevačkog identiteta i verovatno zbog toga većina umetnica i književnica, koje su predstavljene u radu u mnogim naučnim radovima se navode, kao da su hrvatske umetnice iako su one za života, jasno iznosile svoje opredeljenje i bunjevačko poreklo.
ma Sandra Iršević
deo rada za Istraživački projekat 1, FMK Singidunum, Studije savremenih transdisciplinarnih umetnosti i medija (DTUM)
